Testament ustny, o czym trzeba pamiętać, by testament ten był ważny?

Autor: Mariola Grąziowska - prawnik Prawowity.pl

Testament ustny jest wśród tzw. testamentów szczególnych najczęściej stosowaną forma testamentu. Unormowania dotyczące testamentu znajdujemy w art. 952 § 1 – 3 kodeksu cywilnego.

W przypadku testamentu ustnego przesłanki uzasadniające zachowanie tej szczególnej formy testowania określa art. 952 § 1 k.c. jako: istnienie obawy rychłej śmierci albo okoliczności szczególne uniemożliwiające skorzystanie ze zwykłej formy testamentu lub okoliczności szczególne bardzo utrudniające skorzystanie ze zwykłej formy testamentu.

Nadto, trzeba pamiętać, iż ta forma testamentu ma moc czasowo ograniczoną, zgodnie bowiem z art. 955 k.c. taki testament traci moc z upływem 6 miesięcy od ustania okoliczności uzasadniają¬cych sporządzenie testamentu szczególnego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.

Dla ważności testamentu sporządzonego w formie ustnej wystarczy wystąpienie jednej z powyższych okoliczności. W wypadku testamentów szczególnych nie jest zatem wystarczająca sama wola spadkodawcy nakierowana na złożenie oświadczenia ostatniej woli, tak jak przy testamentach zwykłych, gdyż możliwość sporządzenia takiego testamentu, w odróżnieniu od testamentów zwykłych, uzależniona jest od wystąpienia określonych w ustawie okoliczności (uzasadnienie postanowienia SN z 8 lutego 2000 r., I CKN 408/98, Lex Polonica nr 379753).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego można zauważyć ścieranie się poglądów co do tego, czy przesłanka ta ma charakter czysto obiektywny, czy też czysto subiektywny, przy przeważającym stanowisku, że o jej wystąpieniu decyduje subiektywne przeświadczenie spadkodawcy co do obawy rychłej śmierci, jeśli jest uzasadnione okolicznościami obiektywnymi. Niewątpliwie obawa rychłej śmierci musi istnieć w chwili sporządzania testamentu, a do stwierdzenia jej zaistnienia nie jest wystarczający sam fakt śmierci spadkodawcy niedługo po sporządzeniu testamentu ustnego (postanowienie SN z 8 lutego 2006 r., II CSK 128/05, LexPolonica nr 2452383; postanowienie SN z 15 kwietnia 2003 r., V CK 9/02, LexPolonica nr 405211).

Obawy rychłej śmierci, jako przesłanki sporządzenia testamentu szczególnego w ujęciu subiektywnym, nie można też utożsamiać z odczuwaniem przez spadkodawcę lęku czy strachu przed śmiercią, gdyż istotna jest świadomość spadkodawcy, że możliwa jest jego rychła śmierć, uzasadniona okolicznościami obiektywnymi (uzasadnienie postanowienia SN z 15 lutego 2008 r., I CSK 381/07, LexPolonica nr 2027997). Sam stan emocjonalny spadkodawcy, jego subiektywne przeświadczenie o bliskiej śmierci nie uzasadniają sporządzenia testamentu szczególnego, jeśli przeświadczenie to nie jest obiektywnie uzasadnione takimi okolicznościami, jak nagły wypadek czy pogarszający się stan zdrowia spadkodawcy, a więc sytuacją, która uzasadnia, w świetle wiedzy medycznej, przeświadczenie o nieuchronności i bliskości śmierci spadkodawcy.

Uwaga: Przekonanie spadkodawcy o rychłej śmierci może uzasadniać każda przyczyna (zły stan zdrowia, podeszły wiek, znajdowanie się w sytuacji zagrażającej bezpośrednio życiu), która w świetle aktualnej wiedzy i doświadczenia życiowego, przy uwzględnieniu indywidualnych właściwości organizmu spadkodawcy, może być przyczyną jego bliskiej śmierci. Nie można bowiem całkowicie pomijać "przeczucia śmierci", mimo że nie można go w pełni racjonalnie wyjaśnić. Obawa rychłej śmierci zachodzi także wówczas, jeżeli po sporządzeniu testamentu okazało się, że okoliczności uzasadniające przekonanie spadkodawcy o jego bliskiej śmierci w rzeczywistości nie zachodziły. Obawa ta musi istnieć w chwili sporządzania testamentu.

Świadkiem testamentu może być osoba, która przypadkowo przebywała w domu testatora i była obecna przez cały czas wyrażania ostatniej woli oraz oświadczenie to przyjęła. Nadto bieg terminu, o którym mowa w art. 955 k.c., ulega zawieszeniu przez czas istnienia nieświadomości spadkodawcy co do nieważności testamentu alograficznego (vide: Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2006 r. w sprawie sygnatura akt: II CSK 128/05, LEX 192038).

WAŻNE! Sam zamiar samobójczy jest sferą motywacji spadkodawcy, jego subiektywnego nastawienia co do targnięcia się na swoje życie, a zatem w braku przesłanek obiektywnych, takich jak choroba psychiczna mogąca uzasadniać realność zagrożenia życia spadkodawcy i brak możliwości odwrócenia przyczyn tego zagrożenia, nie stanowi przesłanki uzasadniającej sporządzenie testamentu ustnego.

W uzasadnieniu postanowienia z 20 listopada 2003 r. III CK 7/02 (OSNC 2005, nr 1, poz. 7) Sąd Najwyższy wskazał, że obawa rychłej śmierci jest następstwem oceny zjawisk, zdarzeń i sytuacji realnie istniejących w chwili testowania, a zamiar samobójczy sam w sobie stwarza tylko stan hipotetycznego zagrożenia dla życia w niedającej się przewidzieć przyszłości i należy go zakwalifikować do możliwych do opanowania stanów emocjonalnych. Stan ten, zwłaszcza jeżeli nie ma podłoża patologicznego, nie usuwa możliwości kontrolowania własnych zachowań i nie niweczy oddziaływania z zewnątrz na osobę pozostającą w tym stanie, nie może być zatem traktowany jako trwały Splot okoliczności uzasadniających przekonanie o zagrożeniu życia, za¬równo w ocenie indywidualnej, jak i w aspekcie dostępnych wyników badań z zakresu psychiatrii, psychologii, socjologii itp.

Warto wiedzieć z praktycznego punktu widzenia: Treść testamentu ustnego może spisać tylko "osoba trzecia", a więc osoba postronna, niezainteresowana treścią dokonanych rozporządzeń testamentowych. Nie może to być spadkobierca testamentowy, ani jakikolwiek beneficjariusz testamentowy, jak również ich osoby bliskie. Dla oceny skuteczności testamentu ustnego spisanego w sposób wskazany w art. 952 § 2 k.c. konieczne jest zatem ustalenie, czy jego treść spisała osoba, która w świetle powyższych zasad mogła to uczynić.

Wpisanie obok tuszowego odcisku palca testatora jego imienia i nazwiska oraz umieszczenie podpisu przez osobę, która nie była obecna przy sporządzaniu aktu jest uchybieniem skutkującym niezachowanie formy aktu notarialnego wymaganej w art. 950 k.c. a w konsekwencji prowadzi do nieważności objętej nim czynności prawnej (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2011 r. w sprawie sygnatura akt: I CSK 248/11 LEX nr 1043961). Dopuszczalne jest uzupełnienie pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego przez wskazanie miejsca jego sporządzenia, jeżeli uzupełnienie nastąpiło w terminie przewidzianym w art. 952 § 2 k.c. (vide: Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2011 r. w sprawie sygnatura akt: III CSK 98/10 LEX nr 1083884).

Warto mieć również na uwadze, iż spadkobierca powołany do spadku w testamencie ustnym nie jest osobą trzecią w rozumieniu art. 952 § 2 k.c. (vide: Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2005 r. w sprawie sygnatura akt: V CK 412/ LEX nr 04602737.

Podstawa prawna:

• Kodeks cywilny. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz.93.
• Opracowano w oparciu o Agata Zając Prawo cywilne. Spadki. Kazusy. Wydanie 2 , LexisNexis Warszawa 2012. 
• System informacji prawnej Lex 2012